Калит сўзлар: Чўлланиш, антропоген юк, яйлов сиғими, таянч-тажриба участкаси,  геосистема, табиатда инқироз, компонентлар.

Кириш.

• adabiyot

В Законе Республики Узбекистан «О наименованиях географических объектов» от 12.10.2011 года за № ЗРУ-303 дано научное определение понятию географические объекты, сагласно каторому географические объекты — целостные и относительно устойчивые оброзования Земли  естественного или искусственного происхождения, которые существуют или существовали в прошлом и характеризуются определенным местоположением. К ним относится: административно-териториальные единицы (областы, районы, города, поселки, кишлаки, аулы); населенные пункты и их составные части (махалли, проспекты, улицы, площади, парки, скверы); объекты транспортной и инженерно-технической инфраструктуры (железнодорожные станции, автостанции, станции метрополитена, вокзалы, аэропорты, порты, пристани, мосты, разъезды, дороги, каналы, водохранилища, плотины, дамбы); природные объекты (реки, озера, ледники, равнины, горы, хребты, пещеры, пустыни, долины, ущелья, охраняемые природные территории, урочища, месторождения полезных ископаемых) и иные подобные им объекты.

• adabiyot

Ўзбекистон Республикаси ички сувларини 18 мингга яқин, дарё, дарёча ва сойлар ташкил этади. Уларнинг ўн мингтаси Амударё ҳавзасида, беш мингтаси Сирдарё ҳавзасида, қолганлари эса тоғли ҳудудларда ҳосил бўлган катта-кичик сой ва жилғалардан иборат. Шунингдек, мамлакат ҳудудида 525 та кўл ва кўлчалар ҳамда 53 та сув омборлари мавжуд. Бу сув ҳавзалари мамлакат иқтисодиётининг барча тармоқларига йилига 57,478 км³ сув билан таъминлаб келмоқда. Бугунги кунда мамлакат сув ва сув ресурсларидан фойдаланишнинг ҳудудий имкониятлари ва минтақаларнинг сув ресурслари бўйича салоҳиятига баҳо бериш ва сувдан оқилона фойдаланишни ташкил қилиш энг долзарб масалалардан бўлиб қолди.

• adabiyot

Табиат ва жамиятнинг ўзаро алоқдорлиги  жамият тараққиётига ижобий таъсир кўрсатса, улар ўртасида ўзаро номутаносиблик акс таъсир кўрсатади. Жамиятнинг табиатга нисбатан нотўғри муносабати нафақат экологик, балки иқтисодий муаммоларни ҳам юзага келтириш мумкин. Шу нуқтаи назардан қараганда Жиззах вилоятининг тоғли ва тоғ олди ҳудудларидан бўлган Ғўбдин тоғларининг табиати ва табиий бойликларини ўрганиш ва улардан оқилона фойдаланиш минтақа халқ хўжалиги тармоқларини ривожлантириш учун алоҳида аҳамиятга молик бўлган масканлардан бири ҳисобланади. Ғўбдин тоғлари  Туркистон тизмасининг шимоли ғарбга чўзилган давомидир. Унинг узунлиги шарқдан ғарбга 35 км ни шимолдан жанубга ўртача кенглиги 6 км ни энг кенг жойи 15 км ни ташкил қилади. Ўртача баландлиги 500-900 метр бўлиб, энг баланд нуқтаси Ҳўбдун 1630 метр. Ундан ғарбга ва шарққа  ҳам тоғлар аста-секин борган сари пасайиб боради.

• ADABIYOT

Bizga ma’lumki, o’simliklar olamining ahamiyati, tirik tabiat uchun benihoya katta. Akademik Volkenshteyn ta’kidlaganidek “O’simliklar olami- biosferada tiriklikning uzluksizligini ta’minlovchi tabiiy vakillardir.” Ta’kidlash joizki keyingi yillarda o’simliklar olamining insonlar hayotidagi roli tobora ortib bormoqda. Birgina farmatseftik nuqtai nazaridan oladigan bo’lsak, dunyo miqyosida 1500 dan ortiq dorivor o’simliklardan keng foydalanilmoqda. Vatanimiz florasining asosiy qismini tog’li hududlarda tarqalgan o’simliklar tashkil etganligi uchun, bu yerda tarqalgan dorivor o’simliklar ham son jihatidan ustunlik qiladi. Quyida Turkiston tog’ tizmasining bir qismi hisoblangan Baxmal tog’ ekosistemasida o’suvchi ayrim dorivor o’simliklar va ularning xususiyatlari bilan tanishib chiqamiz.

• adabiyot

O`simliklar tabiatda xilma-xil iqlim sharoitida o`sishga moslashgan. Tabiatdagi o’simliklar o’sayotgan sharoitga bog’liq holda turlicha tik mintaqalarda o’sadi. O’simliklarning tabiiy o’sish mintaqalariga adir, tog`, yaylov va cho’llar kiradi. Xar bir o’sish mintaqasining o’ziga xos o’simliklar qoplamiga ega. Bulardan cho’l mintaqasini oladigan bo’lsak, u yerda qum uyumlari, sho’r, gipsli va toshli tuproqlar kata maydonlarni egallaydi. Qumli cho’lda oq saksovul bilan birga chala butalar, o’tlar, moxlar o’sadi. Bunday joylarda o’simliklar yarus hosil qilib o’sadi. Yarusning yuqori qavati saksovulning shox-shabbalaridan iborat bo’lib, uning shoxlari bargsiz bo’lganligi sababli kam soya soladi. Shoxlar orasidan undan pastroq joylashgan o’simliklarga quyosh nuri tushib turadi. Keyingi yarusdagi o’simliklar shuvoq va qandimdan iborat. Ularning o’rtasidagi oraliqda boshoqli o’simliklardan selin va iloq uchraydi. Bular keyingi yarusni hosil qiladi. Bundan keyingi yarusda yerga yopishib cho’l moxi-tortula o’sadi. Qumli cho’llar o’simliklarga boy bo’ladi, chunki qum o’simliklarning o’sishi uchun eng qulay sharoit yaratib beradi. Boshqa saxro zonalariga nisbatan qumloq joylarda yog`gan yog`in ko’proq saqlanadi xamda o’simliklar tomonidan yaxshi o’zlashtiriladi. Qumli cho’llarda bir yillik o’simliklarning 143 turi, ya`ni 41% i uchrab, shulardan 98 tasini efemerlar va 45 tasini esa yozgi-kuzgi bir yillik o’simliklar tashkil etadi. Gil tuproqli cho’llar qo’ng’ir bo’z tuprog’ining tarkibida oxak ko’p bo’ladi. Iqlim sharoiti keskin kontinental, yozi issiq va quruq bo’ladi. Iyun, iyul oylarida harorat 40-420C, ba’zi kunlari 460C gacha boradi. Havoning yillik o`rtacha harorati +15,50C. Qishda o’rtacha harorat 00C ga yaqin, biroq yanvar oyida -370C ga tushishi mumkin. Gil tuproqli cho’llarda chala buta o’simliklardan asosan shuvoq (Artemisia diffusa), partek (Convolvulus hamadoe) efemer va efemeroidlardan qo’ng’irbosh (Poa bulbosa), yaltirbosh (Bromis tectorum) qashqar yung’ichqa (Trigonella), ko’p yillik monokarpiklardan kovrak (Ferula ossa foetida) va shunga o’xshash o’simliklar o’sadi.

• adabiyot

Инсон учун берилган неьматлар ичида энг буюги ҳаёт бўлса, иккинчи буюк неьмат бу инсон саломатлигидир. Саломатликни сақлаш учун доривор ўсимликлардан ўринли фойдаланиш лозим. Шундай ўсимликлардан бири бу цитрус ўсимликларидир.

• adabiyot

Butun Dunyo Sog’liqni Saqlash tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra bugungi kunda jahon aholisining 80%i o’z salomatliklarini tiklashda qadimdan qo’llab kelinayotgan an’anaviy dorilardan foydalanar ekanlar. Bunda  albatta, dorivor o’simliklardan foydalanish   nazardan tutiladi.

• adabiyot

Маълумки бугунги кунда баркамол авлодни тарбиялаш, соғлом турмуш тарзини шакллантириш мамлакатимизнинг энг муҳим, устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Бунинг учун жуда кенг кўламдаги ишлар амалга оширилмоқда. Аммо шунга қарамасдан бир қатор камчиликлар кўзга ташланиб қолмоқда. Жумладан халқ табобатида учрайдиган доривор ўсимликлардан самарали фойдаланишни йўлга қўйиш зарур.

• adabiyot

Ma’lumki o`quv maskanlaridagi tabiiy fanlardan tashkil etiladigan tabiatdagi darsdan tashqari ishlar asosan morfologiya, ekologiya va sistematikaga doir hodisalarni aniqlashga va gerbariy hamda kolleksiyalar tayyorlashga yordam beradigan kuzatishlar uchun topshiriqlar beriladi. Ular asosan yozda bajariladi va shuning uchun ko’pincha yozgi topshiriqlar deb ataladi. Yoz davomida V sinf o’quvchilariga poya, ildiz va barglari har xil shakldagi o’simliklarni yig’ish: VI sinf o’quvchilarga madaniy va yovvoyi o’simliklarni yig’ish va gerbariy tayyorlash; VII sinf o’quvchilariga hayvonlar ustida kuzatish olib borish, hasharotlardan kolleksiyalar to’plash kabi topshiriqlar beriladi. O’simliklarni hamda ularda yashaydigan hasharotlarni, ular yetkazgan zararlarni, ularning rivojlanish fazalarini ko’rsatadigan biologik kolleksiyalar katta ahamiyatga ega.     V, VI va VII sinflarda sistematik ravishda olib boriladigan fenologik kuzatishlar alohida o’rin tutadi. O’quvchilar har kuni kundaliklariga tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlarni yozib boradilar. O’simlik va hayvonot dunyosida olib boriladigan fenologik kuzatishlar ob-havoning holati bilan bog’lanadi. Elementar metrologik kuzatishlar olib boriladi. Bu kuzatish ma’lumotlari o’simliklar va hayvonlarning rivojlanishi hamda xulq-atvori bilan taqqoslanadi.

 Yuqorida bayon etilgan mashg`ulotlarning barchasini dars jadvaliga kiritib bo`lmaydi va shuning uchun ta`lim muassasalarida  ekoturizm to`garagini yo’lga qo`yish samarali hisoblanadi. Bu ta’lim muassasalarida darsdan tashqari mashg`ulotlarni o`qitish davomida o`quvchilarning tabiiy fanlardan olgan bilimlarini boyitish hamda fan asoslarining  bilim va ko`nikmalrini mustaxkamlash bilan birga joylarda ekoturizmni rivojlantirishga ham sezilarli ta`sir etadi.

• adabiyot

O`simliklar tabiatda xilma-xil iqlim sharoitida o`sishga moslashgan. Tabiatdagi o’simliklar o’sayotgan sharoitga bog’liq holda turlicha tik mintaqalarda o’sadi. O’simliklarning tabiiy o’sish mintaqalariga adir, tog`, yaylov va cho’llar kiradi. Xar bir o’sish mintaqasining o’ziga xos o’simliklar qoplamiga ega. Bulardan cho’l mintaqasini oladigan bo’lsak, u yerda qum uyumlari, sho’r, gipsli va toshli tuproqlar kata maydonlarni egallaydi. Qumli cho’lda oq saksovul bilan birga chala butalar, o’tlar, moxlar o’sadi. Bunday joylarda o’simliklar yarus hosil qilib o’sadi. Yarusning yuqori qavati saksovulning shox-shabbalaridan iborat bo’lib, uning shoxlari bargsiz bo’lganligi sababli kam soya soladi. Shoxlar orasidan undan pastroq joylashgan o’simliklarga quyosh nuri tushib turadi. Keyingi yarusdagi o’simliklar shuvoq va qandimdan iborat. Ularning o’rtasidagi oraliqda boshoqli o’simliklardan selin va iloq uchraydi. Bular keyingi yarusni hosil qiladi. Bundan keyingi yarusda yerga yopishib cho’l moxi-tortula  o’sadi. Qumli cho’llar o’simliklarga boy bo’ladi, chunki qum o’simliklarning o’sishi uchun eng qulay sharoit yaratib beradi. Boshqa saxro zonalariga nisbatan qumloq joylarda yog`gan yog`in ko’proq saqlanadi xamda o’simliklar tomonidan yaxshi o’zlashtiriladi. Qumli cho’llarda bir yillik o’simliklarning 143 turi, ya`ni 41% i uchrab, shulardan 98 tasini efemerlar va 45 tasini esa yozgi-kuzgi bir yillik o’simliklar tashkil etadi. Gil tuproqli cho’llar qo’ng’ir bo’z tuprog’ining tarkibida oxak ko’p bo’ladi. Iqlim sharoiti keskin kontinental, yozi issiq va quruq bo’ladi. Iyun, iyul oylarida xarorat 40-42C, ba’zi kunlari 46C gacha boradi. Xavoning yillik o`rtacha xarorati +15.5C. Qishda o’rtacha xarorat 0C ga yaqin, biroq yanvar oyida -37C ga tushishi mumkin. Gil tuproqli cho’llarda chala buta o’simliklardan asosan shuvoq (Artemisia diffusa), partek (Convolvulus  hamadoe) efemer va efemeroidlardan qo’ng’irbosh (Poa bulbosa), yaltirbosh (Bromis tectorum) qashqar yung’ichqa (Trigonella), ko’p yillik monokarpiklardan kovrak (Ferula ossa foetida) va shunga o’xshash o’simliklar o’sadi.                                         Gipsli (toshli) cho’llar Ustyurt, Karsakboy, Mangiqishloq, Qoraqum va Qizilqum massivlarida joylashgan. Bu zonaning tuprog’i taqirsimon kulrang bo’lib, gips tuzlari ko’p bo’ladi. Tuproq tarkibida gumus juda kam, uning miqdori 0.4 dan 1% gacha boradi. Bundan tashqari tuproqda karbonat tuzlari xam mavjud. Bu zonada buta o’simliklardan juzg’un (Colligunum) va qizilcha (Ephodra distochia) o’sadi. Bu zonaning ancha qismini bir yillik efemerlar egallaydi. Bular jumlasiga iloq (Cogex physodes), qo’ng’irbosh (Poa bulbosa) va boshqalar kiradi.

Sho’rxok cho’llar O’rta Osiyoning ancha qismini egallagan bo’lib, ular asosan sho’r sizot suvlari yuza turgan pastqam yerlarda yerlarda tarqalgan.            Aydar sho’rxok Markaziy Qizilqumda, Mingbuloq sho’rxoklari pastqam joylarda uchraydi. Tipik sho`rxok yerlarda o’simlik deyarli o’smaydi. Sho`rxoklarning atrofidagi kam sho’rlangan yerlarda golofit o’simliklar o’sadi. Golofit o’simliklarning xamma organlari etli, sukkulentli, poyasi bargsiz, ko’pchiligining bargi yaxshi taraqqiy etmagan. O’z tarkibidan tashqariga tuz chiqaruvchi golofitlar xam bo’ladi. Ular o’z tanasida joylashgan turli bezlar orqali ortiqcha tuzlarni chiqarib turadi. Bu xil o’simliklar (Tomorix gracilis) yulg’un, ajriq (Aelliropa litoralis) kabilar kiradi. Golofitlarning eng muhim vakillaridan biri ermon shuvog’idir. Ermon shuvoq (Artemisia halophile) chala buta o’simlik bo’lib, balandligi 40-100 sm gacha boradi. Xlorid sulfatli va sulfatli sho’rxok yerlarda yaxshi o’sadi.

• adabiyot

Ўзбекистон мустақилликка эришган вақтдан бошлаб, Ватанимиз тинчлиги, гуллаб яшнаши ва ҳалқимиз фаровонлигига эришиш борасида ўлкан ишларни амалга ошириб келмоқда. Шулардан бири халқ эҳтиёжини чорва махсулотлари билан тўла тўкис таъминлашдир.

• adabiyot

Инсон саломатлигини асраш ҳозирги замоннинг энг долзарб масаласидир. Экологик жараённинг бузилиши, шўрланиш, Орол денгизининг сувсизланиши, Арнасой кўлининг кенгайиши, кимёвий препаратлардан режасиз фойдаланиш натижасида бўладиган ўзгаришлар инсон саломатлигига анча салбий таъсир кўрсатади ва уларнинг турли касалликлар билан касалланишига олиб келади. Саломатликни тиклашда асосий мезонлар нормал овқатланиш, режали дам олиш ва доривор моддалардан оқилона фойдаланишдан иборатдир. Турли касалликларни даволашда ва олдини олишда ўсимликларнинг аҳамияти каттадир. Улар инсон ҳаёти учун озуқа, кийим-кечак ва доривор моддалар манбаи ҳисобланади. Ўсимликлар таркибидаги оқсил, глюкоза, ёғлар, минерал тузлар ва витаминлар организмнинг яшаши учун зарур фактор ҳисобланади. Республикамиз флораси ўсимликларга бой бўлиб уларнинг миқдори 4,5 мингдан ортиқ. Шулардан 600 таси шифобахш ҳисобланади. 200 га яқинигина халқ табобати ва илмий тиббиётда фойдаланилади.

• adabiyot

Жиззах илоятининг тоғли ҳудудлари катта рекреацион салоҳиятга эга. Чумқортоғ, Зомин, Молгузар, Нурота тизмалари ва улар оралиғидаги текисликлар, сойлар, булоқлар ва тоғ ўрмонлари бетакрор табиий манзараларни ҳосил қилади, инсон саломатлиги учун жуда фойдали муҳитни юзага чиқаради. Зомин туманида қурилган санаторий республикада машҳур бўлиб, турли касалликларни даволаш билан бирга туризмни ривожлантиришга хизмат қилмоқда. Нурота тизмаси жойлашган Фориш туманида Нурота – Қизилқум биосфера резрвати ташкил қилинган ва бу жараён аҳоли турмуш тарзини янгича шакллантириш билан бирга табиий жараёнлар ва ҳодисаларни муҳофаза қилишни мақсад қилади. Бахмал, Ғаллаорол, Жиззах тумани тоғли ҳудудларидаги рекреацион салоҳият тўлиғича юзага чиқарилгани йўқ. Бу ҳудудларга одамларнинг тартибсиз равишда дам олишга чиқишлари доимий ҳодисадир ва бу ўз навбатида ҳудудлар табиатига катта зарар келтиради.

• adabiyot

Жамият тараққиёти ҳамиша табиат билан алоқадорликда кечган ва бу боғлиқликнинг мураккаблашуви жамият тараққиётининг янги босқичларга ўтиши билан белгиланади.

• adabiyot

Сизга яхши маълумки, жаҳонда кўплаб мамлакатлар мавжуд. Ҳар куни уларнинг номларини эшитиб борасиз, китоблардан ўқийсиз. Мамлакатлар майдони, аҳолиси, давлат тузумлари, ялпи ички маҳсулоти  ва унинг аҳоли жон бошига тақсимланиши  ҳамда  номлари қандай маънони билдириши  албатта сизни қизиқтиради. Қуйида берилаётган дарё номи билан аталувчи мамлакатлар илмий мақолада   жаҳон мамлакатларининг  баъзиларини шу худуддан оқиб ўтадиган  дарёлар номидан шу худудда жойлашган мамлакат номининг  шаклланганлиги ҳақида  маълумот бериб, сизга маълум бир даражада  билимингизни бойитади, деган умиддамиз.

• adabiyot

Инсоният жамиятининг дастлабки тараққиёти ер юзида оқар сувларнинг географик жойлашуви ва ундан хўжаликда фойдаланилиши билан боғлиқ. Энг қадимги маданият бешиклари бўлган қадимги Миср, Месопотамия, Ҳиндистон, Хитой давлатлари ҳам дарё бўйлари цивилизациясининг марказлари бўлгани ҳеч кимга сир эмас. Бундан ташқари, кўпчилик мамлакатларнинг пойтахтлари ва йирик шаҳарлар ҳам дарё бўйларида жойлашганлигини кўриш мумкин. Дарё бўйларида кўпроқ суғорма деҳқончилик ривожланган бўлиб, бу эса албатта қайси географик кенгликда жойлашганлигига ҳам боғлиқ. Иссиқ минтақаларда табиий намлик етишмаслиги, ўсимликлар вегетация даврининг узоқ давом этиши, қуёшли кунларнинг кўп бўлиши сунъий суғоришни талаб қилган. Сунъий суғоришда суғорув иншоотларини бунёд этишни тақозо қилган ва бунинг учун эса математик, астрономик, муҳандислик, геодезик, геологик, географик билимлар ва тадқиқотларни талаб этган.

• adabiyot

Абу Райҳон Берунийнинг маълумотларига кўра, қадимги Xоразмликларнинг ўзига хос илмий ҳисоби бўлган, улар қуёш ва ой ҳаракатини, юлдузлар буржларининг ҳолатини яхши билишган шу асосда буржий тақвим яратишган. Унда аждодларимизнинг кўп йиллик ҳаётий тажрибалари, кузатишлари маҳсули мужассам бўлиб, деҳқончилик ва чорвачилик хўжалигини юритиш билан боғлиқ кўпгина тадбирларнинг моҳияти, табиат ҳодисалари ва ўзгаришларининг инсон ҳаётига таъсири масалалари ўз ифодасини топган.

• adabiyot

Hozirgi kunda dalalarda keng ekilayotgan turli tuman qishloq xo`jalik ekinlari avlod – ajdodlarimiz tomonidan bir necha ming yillar davomida turli tuman yovvoyi o`simliklar orasidan tanlash, chatishtirish, payvandlash usullari yordamida yaratilgan.

• adabiyot

Введение: Изучения производственных топонимов даёт возможности определить характер производства, места торговли, древние пути сообщения, установить направление и границы расселения народов. Они отражают ведущую роль какой-то отрасли народного хозяйства в том или ином регионе, городе, поселке.

• adabiyot